Przetacznik leśny – charakterystyka, stanowiska naturalne, wprowadzenie do uprawy,
możliwość wykorzystania surowca

Autor: Natalia Guz

Morfologia
Przetacznik leśny (Veronica officinalis L.) zwany również lekarskim należy do rodziny babkowatych (w przeszłości zaliczany do trędnikowatych). Jest wieloletnią rośliną zielną o pędach długości 5-60 cm. Pędy ubiegłoroczne pokładają się i zakorzeniają, tegoroczne są wzniesione. Łodyga jest gęsto owłosiona. Liście osiągają około 3 cm długości i 1,5 cm szerokości. Bladoniebieskie kwiaty z ciemniejszymi żyłkami zebrane są w długie grona zawierające od 15 do 25 kwiatów osadzonych na krótkich szypułkach. Owocem jest owłosiona torebka. Kwitnienie przypada na okres od maja do sierpnia (Witkowska-Żuk 2018), choć w uprawie kilkukrotnie je powtarza, aż do późnej jesieni.

Fot. 1 Kwitnący przetacznik leśny – fot. Zespół Lubelskie Zioła

Występowanie
W Polsce jest gatunkiem uznawanym za pospolity na całym niżu, choć w wyniku intensywnie prowadzonej gospodarki leśnej jego liczebność na naturalnych stanowiskach ulega zmniejszeniu. W górach występuje po piętro kosodrzewiny. Preferuje półcień oraz gleby świeże, oligo- do mezotroficznych o odczynie umiarkowanie kwaśnym. Występuje w borach sosnowych świeżych i mieszanych oraz świerkowych i jodłowych, a także kwaśnych: dąbrowach oraz buczynie niżowej i zbiorowiskach okrajków, wrzosowiskach oraz ubogich murawach bliźniczkowych (Witkowska-Żuk 2018).

Uprawa
W Gospodarstwie Agroleśnym Barbary Baj-Wójtowicz w Sosnówce przetacznik leśny rośnie w systemie agroleśnym alejowym wraz z bzem czarnym. Pomysłodawczynią wprowadzenia go do uprawy była prof. Ewa Osińska ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Gatunek ten, jak nazwa wskazuje, jest rośliną leśną, której dotychczas nie wprowadzono do uprawy polowej nigdzie na świecie – wymaga on warunków zbliżonych do swojego środowiska naturalnego. Odpowiednio dobrane sąsiedztwo bzu czarnego i zorientowanie rzędów na osi Wschód-Zachód, które jednocześnie zapewniają optymalne warunki oświetleniowe sprawia, że roślina ta doskonale radzi sobie w uprawie, sukcesywnie rozrastając się i zajmuje miejsce w międzyrzędziach, tworząc swego rodzaju płożący dywan chroniący glebę przed wysuszaniem.

Fot. 2 Plantacja bzu czarnego i przetacznika leśnego – fot. Zespół Lubelskie Zioła

Przy okazji omawiania uprawy przetacznika lekarskiego warto również wspomnieć o jego miododajności. Wprowadzenie pasieki na plantację, na której uprawiany jest przetacznik okaże się pomocne w dywersyfikacji dochodów, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że w uprawie okres jego kwitnienia jest znacznie dłuższy i powtarzalny. Przetacznik leśny jest cennym, poszukiwanym na rynku surowcem zielarskim pomocnym w leczeniu wielu schorzeń, dlatego może być sprzedawany jako surowiec firmom farmaceutycznym lub przetwarzany na produkty we własnym zakresie i sprzedawany w ramach RHD (Rolniczy Handel Detaliczny).

Możliwość wykorzystania surowca
Przetacznik leśny (Veronica officinallis) to roślina o bardzo dużym potencjale prozdrowotnym, dlatego często określa się go
mianem przetacznika lekarskiego. Surowiec zielarski stanowi ziele zawierające:
• aukubinę,
• olejek eteryczny,
• garbniki,
• wosk,
• żywicę,
• sole mineralne,
• kwasy organiczne.
Aukubina należy do glikozydów irydoidowych. Wykazuje ona szereg działań przeciwdziałającym chorobom: przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, bakteriostatyczne, rozkurczowe, przeciwutleniające, a także przeciwzapalne: blokuje m.in. czynnik TNF-alfa (martwicy nowotworów). Ponadto działa osłaniająco na wątrobę: w badaniach przeprowadzonych na myszach związek ten zapobiegał uszkodzeniom wątroby wywołanym m.in. alfa-amanityną występującą w muchomorze sromotnikowym [1].
Zawarte w przetaczniku leśnym garbniki również mają liczne właściwości lecznicze: bakteriostatyczne, odtruwające, ściągające, ochronne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne oraz przyspieszające przemianę materii. Obecność aukubiny i garbników oraz pozostałych składników aktywnych sprawia, że ziele przetacznika może być stosowane w leczeniu wieluschorzeń: terapiach odtruwających (np. po zatruciach metalami ciężkimi), dolegliwościach układu pokarmowego (nieżytach jelit, biegunkach, zatruciach pokarmowych), a także
schorzeniach wątroby, nerek i pęcherza moczowego. Regularnie stosowany obniża poziom cholesterolu we krwi. Napar
z ziela działa także wykrztuśnie, napotnie i moczopędnie. Używa się go przeciw przeziębieniom, chrypce i kaszlowi, w leczeniu dychawicy oskrzelowej oraz zapaleniu oskrzeli. Wskazane jest spożywanie go szczególnie w okresach przesilenia jesiennego oraz wiosennego z uwagi na jego właściwości wzmacniające odporność. Sprawdzi się także u osób mających problemy z pamięcią koncentracją, bowiem pomaga wzmocnić i zregenerować system nerwowy. Przeciwdziała także chorobom nowotworowym poprzez blokowanie powstawania wolnych rodników. Jest także pomocny w profilaktyce i leczeniu chorób prostaty oraz problemów z erekcją, dlatego też bywa
określany jako zioło idealne dla panów. Zewnętrznie używa się odwaru z ziela do płukania przy anginie, podrażnieniu błon śluzowych gardła i jamy ustnej, zapaleniu dziąseł oraz do przemywania przy oparzeniach i przewlekłych chorobach skóry. Stosowany systematycznie łagodzi objawy alergii oraz trądziku, jednocześnie nawilżając skórę. W tradycyjnej medycynie ludowej był także stosowany w leczeniu chorób wenerycznych oraz szkorbutu. W Europie Środkowej oraz Wschodniej stanowił alternatywę dla herbaty. W XVIII wieku picie naparów z przetacznika leśnego zalecał ksiądz Jan Krzysztof Kluk, który około roku 1780 otrzymał tytuł doktora nauk wyzwolonych
i filozofii Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie oraz Akademii Wileńskiej Kolegium Fizycznego Towarzysza za zasługi dla szerzenia kultury rolnej oraz wiedzy przyrodniczej (Trąba i in. 2014).
W Gospodarstwie Agroleśnym Barbary Baj-Wójtowicz ziele przetacznika leśnego wykorzystywane jest w herbatkach oraz przyprawach wspierających zdrowie człowieka. Jest on również składnikiem Miodu Agroleśnego.

Wybrana literatura:
Witkowska-Żuk L., 2018: Rośliny leśne. Flora Polski [W:] Multico
Oficyna Wydawnicza. Warszawa
[1]: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23612013/
Trąba Cz., Wolański P., Rogut K., 2014: Studium etnobotaniczne. (red:) M. Draganik. [W]: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju
i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA. Rzeszów