Autor: Ewa Osińska, Wiesława Rosłon

Bez czarny (Sambucus nigra) należy do rodziny piżmakowatych (Adoxaceae), dawniej przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Występuje dziko niemal w całej Europie, a także w południowo – zachodniej Azji. W Polsce rośnie na całym obszarze, często w pobliżu siedlisk ludzkich, co sprawia, że wiele osób uważa go za uciążliwy chwast. Rośnie w miejscach wilgotnych (np. lasach nadrzecznych i łęgowych), w zaroślach, na nieużytkach, rumowiskach i wysypiskach. Wymaga gleb żyznych, próchnicznych, nie znosi suchego powietrza, jest odporny na mróz.
Bez czarny jest krzewem lub niewysokim drzewem o ładnym pokroju. Tworzy dużą ilość ciemnozielonych, ząbkowanych liści, kremowobiałe kwiaty, zebrane w płaskie baldachy o średnicy 10-20cm oraz czarne grona błyszczących owoców, zawierających krwistoczerwony sok i małe pestki. Dziko rosnące osobniki dorastają nawet do 10 m wysokości, ale odmiany szlachetne takie jak np.’Sampo’, ‘Samyl’ czy ‘Korsor’, które nadają się, do produkcji towarowej charakteryzują się słabszą siłą wzrostu.

Surowiec zielarski stanowią wysuszone kwiaty (Sambuci flos), oraz owoce (Sambuci fructus) bzu czarnego. Już Starożytni Egipcjanie używali kwiatów do leczenia ran i pielęgnacji cery. W Anglii nazywane były one „lekarstwem na klatkę piersiową”, a rdzenni Amerykanie stosowali je w przeziębieniach, kaszlu i stanach zapalnych skóry.

Do głównych składników aktywnych kwiatów bzu czarnego, odpowiedzialnych za ich działanie prozdrowotne zalicza się:

• flawonoidy (do 3%) – grupa związków o charakterze barwników roślinnych wykazująca silne właściwości antyoksydacyjne; głównymi ich przedstawicielami w surowcu są: kempferol, astragalina, kwercetyna, rutyna, izokwercytryna, hyperozyd oraz nikotyfloryna,
• fenolokwasy i ich glikozydy (do 3%); kawowy, felurowy, chlorogenowy oraz p-kumarowy,
• triterpeny (1%); α- and β-amyryna, kwasy ursolowy i oleanowy,
• sterole (1%); β-sitosterol, kampesterol, stigmasterol, cholesterol,
• olejek eteryczny (do 0,15%)

W przypadku owoców bzu czarnego głównymi składnikami bioaktywnymi są:

•  antocyjany; głównie 3-glukozyd cyjanidyny (chryzantemina; 65,7% wszystkich antocyjanów), 3-sambubiozyd cyjanidyny (32,4% wszystkich antocyjanów), oraz 3,5-diglukozyd cyjanidyny, 3-sambubiozyd-5-glukozyd cyjanidyny, 3-rutynozyd cyjanidyny, 3-glukozyd pelargonidyny oraz 3-sambubiozyd pelargonidyny,
• kwasy organiczne; octowy, jabłkowy, szikimowy, walerianowy, winowy i benzoesowy,
• witaminy; witamina C oraz witaminy z grupy B (B2, B6), niacyna, kwas pantotenowy, kwas foliowy),
• węglowodany; cukry proste (glukoza, fruktoza) i pektyny

Uwaga! W świeżych kwiatach i niedojrzałych owocach występuje sambunigryna – glukozyd benzaldehydocyjanohydrynowy, o potencjalnym działaniu toksycznym. Związek ten podrażnia przewód pokarmowy, może też wywołać biegunki i wymioty. Podczas suszenia i obróbki termicznej sambunigryna ulega rozkładowi, więc po przetworzeniu oba surowce są bezpieczne w stosowaniu i nie dają efektów ubocznych.

Badania naukowe dotyczące działania farmakologicznego kwiatów i owoców bzu czarnego oraz związków z nich wyizolowanych pozwoliły ustalić następujące kierunki aktywności tych surowców:

• napotne,
• przeciwzapalne,
• moczopędne,
• wykrztuśne,
• przeciwbakteryjne,
• przeciwwirusowe,
• immunomodulujące,
• obniżające poziom cukru i lipidów we krwi,
• antyoksydacyjne

Z uwagi na udowodnione silne działanie wzmacniające układ odpornościowy oraz przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe, wykrztuśne i napotne, bez czarny może być z powodzeniem stosowany wewnętrznie jako środek wspomagający leczenie stanów grypowych i przeziębień oraz zewnętrznie (w postaci płukanek i inhalacji) jako preparat łagodzący objawy zapalenia błony śluzowej gardła, krtani i zatok. Dzięki właściwościom spazmolitycznym, moczopędnym i przeciwbólowym może być używany także w jednostkach chorobowych przebiegających ze skurczem mięśni gładkich (np. w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, migrenowych bólach głowy) oraz stanach zapalnych układu moczowego i obrzękach różnego pochodzenia. Silne właściwości antyoksydacyjne oraz pozytywny wpływ na poziom lipidów i cukru we krwi sprawiają, iż preparaty z bzu czarnego są godne polecenia dla osób cierpiących na cukrzycę, miażdżycę i inne choroby metaboliczne oraz sercowo-naczyniowe. Zanim jednak zdecydujemy się na użycie preparatów zawierających wyciągi z kwiatów lub owoców bzu czarnego musimy sprawdzić, czy nie dają one interakcji z przyjmowanymi przez nas lekami:

Interakcje z lekami

• Leki moczopędne: bez czarny wykazuje słabe działanie moczopędne, dlatego przy połączeniu z lekami o podobnym działaniu, istnieje niebezpieczeństwo zwiększenia diurezy.
• Leki hipoglikemizujące: w połączeniu z lekami o działaniu hipoglikemizującym, może wystąpić nadmierne obniżenie poziomu cukru we krwi.

Możliwe działania niepożądane:

• Dobrze tolerowany. Możliwe jest wystąpienie alergii na kwiaty bzu czarnego.

W ostatnich latach systematycznie wzrasta zainteresowanie plantatorów uprawą tego krzewu, jest to jednak wciąż produkcja niszowa. Warto jednak zainteresować się uprawą bzu czarnego ze względu na szerokie możliwości jego wykorzystania w ziołolecznictwie i przemyśle spożywczym. Bez czarny ma niewielkie wymagania glebowe, aczkolwiek w intensywnej produkcji potrzebuje gleb żyznych i o umiarkowanej wilgotności, ważne jest, aby gleba, na której chcemy założyć plantację, była bogata w wapń. Bez czarny lubi gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego, ma też wysokie wymagania nawozowe, potrzebuje zasilania azotem, fosforem i potasem. Zakładając plantację należy mieć na uwadze fakt, że gałęzie bzu czarnego mocno wyginają się pod ciężarem owoców, a więc krzewy wymagają dużej rozstawy (3,5-4 m w rzędzie i 4,5-6 m w międzyrzędziach). Rozmnożyć można tę roślinę z nasion oraz wegetatywnie za pomocą odrostów korzeniowych bądź sadzonek pędowych. Te ostatnie przygotowuje się latem (w czerwcu i lipcu) z tegorocznych przyrostów lub jesienią (sadzonki powinny mieć 5–6 oczek, przy czym po posadzeniu dwa oczka pozostawia się nad ziemią). Bez czarny obficie owocuje już po 3–4 latach, a trwałość plantacji wynosi 12-15 lat. Roślina ta nie wymaga wielu zabiegów ochroniarskich. W latach wilgotnych stosuje się 2-3 zabiegi środkami grzybobójczymi, na grzyby z rodziny Colletatrichum, atakujące kwiatostany; 1-2 zabiegi w sezonie na mszyce, lub podczas lat suchych. W momencie gdy pojawią się przędziorki należy wykonać dodatkowo 1-2 zabiegi.
Aby poprawić kwitnienie i owocowanie należy wykonać zimą silne cięcie prześwietlające, bowiem najlepsze owoce bez czarny zawiązuje na jednorocznych długopędach. Zalecane jest cięcie według dwuletniego cyklu rozwojowego. Z każdego z obciętych pędów wybija kilka długich pędów rocznych, długości 1,2-2m (krzew powinien posiadać 6-12 jednorocznych i dwuletnich pędów). Mocne przycinanie ułatwia także zbiór surowców. Średni plon owoców z hektara wynosi ok. 15 t, a nawet 20 t/ha.
Kwiaty zbiera się w czerwcu, w początkowej fazie kwitnienia, czyli gdy część kwiatów w baldachu jest jeszcze nierozwinięta, ścinając sekatorem lub nożem całe kwiatostany. Soki i napary z kwiatów bzu czarnego mają właściwości napotne, lekko moczopędne, mogą być stosowane w przeziębieniach i grypie. Łyżeczka soku z kwiatów czarnego bzu dodana do herbaty nadaje jej charakterystyczny, przyjemny, kwaskowy smak. Kwiat czarnego bzu jest znany w wielu krajach Europy jako cudowny środek poprawiający odporność organizmu. Ze względu na tonizujące i uspokajające właściwości tego surowca, polecić je można do kąpieli kosmetycznych.
Do zbioru owoców przystępuje się w sierpniu. Przeprowadza się go ręcznie, odcinając sekatorem całe grona. Niektórzy plantatorzy praktykują zbiór kombajnem do aronii, szczególnie w przypadku odmian równo owocujących. Owoce, podobnie jak kwiaty, mają działanie napotne i moczopędne, wykazują także lekkie działanie przeczyszczające. Należą do wartościowych leków usuwających z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii.
Francuzi ze skłonnościami do tycia do dziś piją każdego wieczoru odwar z owoców i suszonej kory bzu czarnego (w proporcji 1:1) uważając to za skuteczną kurację odchudzającą.
Obecnie nie ma problemu ze zbytem tego surowca, a jego cena jest wysoka, osiąga nawet 400 euro za tonę. Szansą dla plantatorów, oprócz rodzimego rynku zbytu, jest też eksport do krajów Europy Zachodniej. Bez czarny z powodzeniem być może alternatywą dla innych krzewów drobnoowocowych.
Owoce bzu czarnego wykorzystywane są również w przemyśle spożywczym do produkcji soków, dżemów, galaretek, są też źródłem naturalnego barwnika.
Dodatkowo bez czarny może być atrakcją w naszym przydomowym ogródku, gdzie możemy zastosować odmiany o ozdobnych liściach np. ‘Laciniata’, ‘Aurea’ lub ‘Black Beauty’.