Autor: Ewa Osińska, Wiesława Rosłon

W Polsce pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L) występuje powszechnie na całym niżu i w dolnej części strefy górskiej. Rośnie chętnie w wilgotnych lasach, na pastwiskach, wilgotnych łąkach, na terenach okresowo zalewanych, ale przede wszystkim znana jest jako nitrofilny chwast towarzyszący siedliskom ludzkim.

Naturalnymi zespołami roślinnymi charakterystycznymi dla pokrzywy zwyczajnej są związki: Salicion-albae, Salici-populetum i zespół Alno–Padion.

Zespoły związku Salicion-albae czyli łęgi wierzbowe występują najczęściej na glebach o znacznej żyzności, co sprzyja bujnemu rozwojowi runa, a przede wszystkim szeregu roślin nitrofilnych. W łęgu wierzbowo-topolowym (Salici-Populetum) na przykład gatunkami budującymi warstwę drzew i krzewów są głównie wierzby i topole, podszycie zazwyczaj bujne tworzą rośliny z rodzaju Salix (S.triandra L., S.purpurea L.) oraz inne krzewy np. Sambucus nigra L. Runo także rozwija się bujnie a w jego skład wchodzą wysokie byliny, takie jak Artemisia vulgaris L., Festuca gigantea (L.) Vill., Senecio fluviatilis L. oraz Urtica dioica L). Gleby, na których tworzą się zespoły Salici-Populetum, mają charakter mad. Są to na ogół mady piaszczyste lub gliniaste, z domieszką żwiru, zawierające w wierzchnich warstwach nasyconą próchnicę. Ponieważ zbiorowiska te występują zazwyczaj w pobliżu koryta rzeki, gleba jest tu przesycona wodą szczególnie w okresie zalewów.

Zespoły leśne zaliczane do związku Alno-Padion (łęgi olszowe, jesionowe i wiązowe) występują na siedliskach wilgotnych lub mokrych, bardzo żyznych. Skład florystyczny łęgu olszowo–jesionowego zbliżony jest do olesów. W warstwie drzew wraz z olszą czarną panuje zwykle jesion, w mniejszej ilości spotkać można Acer platanoides L., Carpinus betulus L. i Padus avium Mill. Runo jest bujne i wysokie. Dominują w nim wysokie byliny, widoczne jest przy tym zróżnicowanie na kilka warstw. W najwyższej warstwie dominuje pokrzywa zwyczajna, a obok niej rośnie Filipendula ulmaria (L.) Maxim. Bujny rozwój runa w tym zespole możliwy jest dzięki dość znacznemu dostępowi światła do dna lasu.

Zbiorowiska synatropijne, w których spotkać można pokrzywę zwyczajną powstają wyłącznie na miejscach, gdzie człowiek zniszczył naturalną szatę roślinną. Rozwijają się one na siedliskach dwojakiego rodzaju: jako roślinność segetalna na polach uprawnych i w ogrodach oraz jako roślinność ruderalna. Oba typy siedlisk odznaczają się glebą mniej lub bardziej wzbogaconą w łatwo rozpuszczalne sole mineralne, a przede wszystkim związki azotowe. Pokrzywa zwyczajna jest charakterystyczna przede wszystkim dla zespołów ruderalnych. Rośnie na śmietnikach, przydrożach i przychaciach. Jest też gatunkiem charakteryzującym się dużą konkurencyjnością, zdolnym stłumić wzrost innych, równie ekspansyjnych roślin zielnych nawet takich jak: Agropyron repens (L.) P.B., Artemisia vulgaris L., Cirsium arvense (L.) Scop., Typha angustifolia L. i Typha latifolia L. Tę widoczną konkurencyjność pokrzywy w stosunku do innych gatunków roślin zielnych można tłumaczyć wysoką produkcją nasion, dochodzącą do około 100 tysięcy sztuk z jednej rośliny, oraz tworzeniem rozległego sympodialnego systemu kłączy wykazujących dużą zdolność przystosowywania się do zróżnicowanych warunków glebowych. Stwierdzono także allelopatyczny efekt pokrzywy ograniczający kiełkowanie nasion wielu gatunków ruderalnych np. Matricaria maritima L., Arctium tomentosum Mill., Artemisia vulgaris L. i in.

Istnieje jednak szereg czynników zdolnych ograniczyć ekspansję pokrzywy zwyczajnej na siedliskach jej naturalnego występowania. Do najpoważniejszych należą trwałe zmiany abiotycznych warunków siedliska na większych obszarach, a przede wszystkim obniżanie się poziomu wód gruntowych (zmiany klimatyczne, inwestycje komunalne i przemysłowe, melioracja użytków rolnych, osuszanie torfowisk itd.) oraz skażenie środowiska (zanieczyszczenia przemysłowe, komunalne, komunikacyjne, a także związane z chemizacją rolnictwa). Dotychczasowe obserwacje i badania wskazują, że najbardziej zagrożona jest roślinność siedlisk podmokłych, w tym także i pokrzywa zwyczajna. Czynnikiem ograniczającym ekspansyjność pokrzywy są również warunki glebowe stanowisk naturalnych i dostępność związków pokarmowych oraz warunki świetlne. Obserwuje się na przykład przedwczesne zamieranie pędów i zmniejszenie masy roślin pokrzywy oraz ujemny wpływ na tworzenie się kwiatostanów i produkcję nasion przy ograniczonym dostępie światła. Innym niebezpieczeństwem jest niszczenie starych, prawie „naturalnych” łąk i zastępowanie ich użytkami łąkowymi, na których uprawia się, najczęściej przez kilka lat, trawy hodowlane lub mieszanki traw z innymi roślinami pastewnymi, co w znacznym stopniu redukuje zdolności konkurencyjne pokrzywy.

Biorąc pod uwagę powyższe i pamiętając, że pokrzywa zwyczajna w Polsce pozyskiwana jest głównie ze stanowisk naturalnych, trzeba zdać sobie sprawę z tego, że jej zbiór natrafia na coraz większe przeszkody, a więc uprawa tego gatunku staje się koniecznością. Badania nad wprowadzeniem pokrzywy zwyczajnej do uprawy prowadzone są od wielu lat, a pierwszym zagadnieniem, jakim się zajęto było opracowanie metody zakładania plantacji. Dzisiaj wiemy już, że można w tym celu wykorzystać nasiona lub materiał wegetatywny. W przypadku nasion można wysiać je wprost do gruntu lub wyprodukować rozsadę. Materiał siewny pozyskuje się najczęściej ze stanu naturalnego, ale można także wykorzystać rośliny znajdujące się w uprawie. W tym celu ścina się górne części roślin w okresie dojrzewania owoców (nasion), suszy w warunkach naturalnych, a następnie wykonuje się omłot i dosusza uzyskany w ten sposób materiał siewny. Przy zakładaniu plantacji z siewu, niezależnie od ilości wysianych nasion, trudno jest uzyskać właściwą obsadę roślin na jednostce powierzchni, ponieważ nasiona kiełkują długo i nierównomiernie (nawet pod osłonami). Zawodność i mniejsza opłacalność uprawy pokrzywy z siewu związana jest nie tylko z trudnościami w pozyskaniu wysokiej jakości materiału siewnego, ale także z powolnym wzrostem roślin w początkowym okresie wegetacji oraz niskim plonowaniem w pierwszym roku uprawy. Łatwiejszym i bardziej ekonomicznym sposobem zakładania plantacji jest użycie sadzonek wegetatywnych. Najlepszym materiałem do zakładania plantacji okazały się sadzonki rozłogowo – pędowe, które pozyskuje się z plantacji matecznej na przełomie kwietnia i maja poprzez wyrywanie lub wykopywanie kilkunastocentymetrowych pędów z wyraźnie wykształconymi korzeniami przybyszowymi na ich podziemnych odcinkach (takie sadzonki można pozyskać także z miejsc naturalnego występowania pokrzywy). W sprzyjających warunkach pogodowych sadzonki te przyjmują się w 80%. Na plantacji założonej z wykorzystaniem sadzonek wegetatywnych rośliny rosną szybko, tworząc dużą masę ziela już w pierwszym roku uprawy. Przy tym sposobie zakładania plantacji uzyskuje się dodatkowo surowiec o wiele bardziej wyrównany pod względem jakości w porównaniu do plantacji założonej z siewu łatwiej, także prowadzi się walkę z chwastami (rośliny szybko pokrywają powierzchnię gleby).

Wiesława Rosłon
Ewa Osińska

Piśmiennictwo
1. BASSET I.J., CROMPTON C.W., WOODLAND D.W., 1977. The biology of Canadian weeds. Urtica dioica L. Canadian Journal Plant Science, Ottawa, 57; 491-498.
2. MATUSZKIEWICZ J. M. 2005: Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
3. NOWIŃSKI M., 1980. Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa.
4. SZAFER W., ZARZYCKI K., 1977. Szata roślinna Polski. T.1.
5. PRACH K., WADE P.M., 1992. Population characteristics of expansive herbs. Preslia, Praha, 64; 45-51.
6. PAWŁOWSKI F., KOLASA A., LECYK Z., 1967. Płodność niektórych chwastów ruderalnych. Annales UMCS, sec. E, XXII, 15; 221-231.
7. WYSOCKI C., SIKORSKI P. 2000: Zarys fitosocjologii stosowanej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa